سال نو و برنامه‌های نو برای رصد ستارگان.

اگر به آسمان شب و اکتشافات فضایی علاقه‌مندید، الان موقع برنامه‌ریزی است چون ۲۰۲۱ مملو از اتفاقات هیجان‌انگیز و زیبایی است که از آنها لذت خواهید برد. در فهرست این رویدادها می‌توانید انتظار دیدن سیاره‌های خجالتی، کهکشان‌های همسایه، خسوف کامل، مقارنه، حلقه‌های آتش، بارش شهابی، فرود دو کاوشگر روی مریخ و حتی پرتاب یک تلسکوپ فضایی جدید را داشته باشید که یک فرصت منحصربه‌فرد برای مشاهده و نظاره فضا خواهد بود. ارزش چشم‌به‌راه ماندن را دارند؛ چه آنهایی که تنها یک بار اتفاق می‌افتند و چه آنهایی که هر چند سال یک بار تکرار می‌شوند.

اگر تا به حال عطارد – کوچک‌ترین سیاره منظومه شمسی و نزدیک‌ترین سیاره به خورشید – را ندیده‌‌اید، ۲۴ ژانویه (۵ بهمن) بهترین فرصت است.

عطارد برای کسانی که بینایی خوبی دارند، در افق غربی قابل رویت خواهد بود، البته اگر تلسکوپ یا لااقل دوربین داشته باشید که چه بهتر.

۸۸ روز طول می‌کشد تا عطارد یک دور کامل دور خورشید بزند و ما اغلب نمی‌توانیم آن را ببینیم چون یا پشت آن پنهان است یا در نور شدید خورشید فرو رفته.

اما در اواخر ژانویه در فاز نیمه خود خواهد بود که به آن نیم‌تابی می‌گویند و در این حالت خورشید تنها ۵۰ درصد سطح عطارد را روشن می‌کند. این بهترین فرصت برای شماست که رصدش کنید و لذت ببرید!

۲- مشاهده اجرام آسمانی در عمق فضا از نیم‌کره جنوبی

رصد ستارگان در نیم‌کره جنوبی ضیافتی باشکوه برای ستاره‌شناسان آماتور و حرفه‌ای است. اول از همه، مسیر راه شیری آنقدر واضح و روشن است که گاهی به صورت یک رنگین‌کمان پرستاره به نظر می‌رسد: یک طاق به‌هم پیوسته با نورهای رنگارنگ که از افق تا افق کشیده شده است. بارت بوک، اخترشناس هلندی-آمریکایی، که با همسر اخترشناسش پریسیلا فیرفیلد اکتشافات برجسته متعددی درباره ساختار و تکامل کهکشان ما داشته، یک بار گفته بود که “همه‌ چیزهای خوب در نیم‌کره جنوبی است.”

در این طرف کره زمین، هر کسی می‌تواند با چشم غیرمسلح خوشه‌های کروی ستارگان (دسته‌ای کروی از ستارگان که با کمک جاذبه کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند)، کهکشان‌هایی غیر از کهکشان خودمان، سحابی‌ها و غیره را رصد کند.

می‌توانید چلیپا، ملقب به صلیب جنوبی را هم ببینید؛ صورتی فلکی که با اینکه از هر ۸۷ صورت فلکی دیگر کوچک‌تر است، جزو خاص‌ترین‌هاست.

سمت شرق چپیلا، می‌توانید سحابی کولسک را ببینید که پیوسته ستارگان جدید در آن زاده می‌شوند.

و در نزدیکی کولسک، جعبه جواهر قرار دارد که خوشه ستاره‌ای منحصربه‌فردی شامل ۱۰۰ ستاره قرمز، آبی و سفید است که با یک تلسکوپ یا دوربین ساده قابل رویت است.

۳- آسمان ژرف زمستان در نیم‌کره شمالی

زمستان شب‌های طولانی دارد که این برای ستاره‌شناسان به معنی زمان بیشتر برای غرق شدن در رصد آسمان و ستارگان است.

یک شب تاریک را انتخاب کنید. مثلا ۱۱ فوریه (۲۳ بهمن) تاریخ مناسبی است چون ماه نو است (وقتی ماه در آسمان دیده نشود، نورش نمی‌تواند برنامه‌های رصد شما را به هم بریزد.)، بعد چشم‌هایتان را عادت بدهید که ورای آنچه پیداست را ببیند.

با این روش احتمالاً می‌توانید بعضی از اجرام آسمانی مانند خوشه‌ پروین را در ژرفای آسمان پیدا کنید. این خوشه ستاره‌ای که به نام “هفت خواهران” هم می‌شناسیدش، از زیباترین خوشه‌های ستاره‌ای است و آنچنان درخششی دارد که اگر بدانید کدام سوی آسمان را باید نگاه کنید، حتی در مناطق شهری هم می‌توانید آن را رصد کنید، کافی است پس از غروب خورشید به جنوب بنگرید.

اگر خیلی به خودتان مطمئنید، می‌توانید تلاش کنید کهکشان آندرومدا را هم پیدا کنید. آندرومدا نزدیک‌ترین کهکشان بزرگ به راه شیری است و تنها ۲.۵ میلیون سال نوری از ما فاصله دارد.

اگر جایی باشید که آلودگی نوری وجود نداشته باشد می‌توانید آندرومدا را با چشم غیرمسلح هم ببینید. کافی است پس از غروب به غرب بنگرید، در نزدیکی صورت فلکی به همین نام.

۴- صورت فلکی شکارچی

اگر در ستاره‌شناسی تازه‌کارید، یا می‌خواهید تنها نحوه شناسایی یک صورت فلکی را یاد بگیرید، چرا دنبال یک صورت فلکی خاص نروید که در هر دو نیم‌کره قابل رویت باشد؟

پیدا کردن صورت فلکی اوریون یا شکارچی در آسمان شب زمستان آسان است. اگر در نیم‌کره شمالی هستید در جنوب غربی است و اگر در نیم‌کره جنوبی هستید در شمال غربی (اگر بخواهیم دقیق باشیم، در وضعیت مطلوب در عرض جغرافیایی ۸۵ و منفی ۷۵ درجه).

دلیل آنکه به این صورت فلکی ویژه “شکارچی” می‌گویند، این است که به شکل یک ساعت شنی است و حتی کمربندی از سه ستاره نورانی دارد و یک شمشیر که از ستارگان کم‌نورتری تشکیل شده‌اند.

اگر دقیق‌تر نگاه کنید، می‌بینید که یکی از ستارگانی که این خنجر را تشکیل می‌دهند ستاره نیست بلکه سحابی اوریون است که مهدی برای تولد ستاره‌های جدید است.

شانه‌های شکارچی هم چیزی از باقی آن کم ندارد. شانه‌ها از ستاره اِبط الجوزا (یک ستاره قرمز) و ستاره ناجذ (یک ستاره آبی) تشکیل شده‌اند. یکی از پاها هم ابرستاره رایجل (سفید-آبی) است.

اما به خاطر داشته باشید که اگر دارید از نیم‌کره جنوبی به آن نگاه می‌کنید، سروته است. یعنی به جای اینکه به دنبال شکار بدود انگار دارد کله معلق می‌زند.

۵- فرود روی مریخ

امسال احتمالا نه یکی بلکه دو کاوشگر روی مریخ فرود می‌آیند.

ناسا امیدوار است که ۱۸ فوریه (۳۰ بهمن) مریخ‌نورد “استقامت” را به همراه بالگرد “نبوغ” روی سیاره سرخ فرود بیاورد.

این آزمایشگاه علمی سیار مجهز به دوربین‌های بسیاری برای ضبط لحظه فرود و همینطور مطالعه خاک مریخ است.

این کاوشگر به دنبال یافتن آثاری از حیات در گذشته و حال است و همین‌طور آزمایش فناوری‌های تازه برای سفرهای آینده انسان.

در ماه آوریل هم کاوشگر تیانون-۱ چین به آن‌ها می‌پیوندد که ماموریتش کشف آب زیر سطح مریخ و پایه‌ریزی برای سفر بازگشتی احتمالی به زمین است.

بدین صورت سازمان فضایی ملی چین دومین نهادی پس از ناسا خواهد بود که یک کاوشگر روی مریخ می‌نشاند.

۶- بارش شهابی

هر سال، آسمان چندین بارش شهابی برایمان به ارمغان می‌آورد که به قول گرگ براون، اخترشناس رصدخانه سلطنتی گرینویچ، “مناظری به غایت دیدنی هستند”.

همانطور که زمین در مدارش حرکت می‌کند، از میان ابرها و غبارهایی رد می‌شود که بازمانده عبور ستاره‌های دنباله‌دار و خرده سیارک‌ها از منظومه شمسی است.

این خبر خوبی برای ماست چون وقتی این خرده اجرام به اتمسفر ما برخورد می‌کنند، مجموعه‌ای از رگه‌هایی از نور در سراسر آسمان شب می‌گسترند.

بهترین روش برای لذت بردن از این نورافشانی طبیعت این است که تا نیمه‌شب صبر کنید، شبی که اوج این بارش‌هاست، و جایی بروید که کمترین آلودگی نوری ممکن را داشته باشد.

هرچه بتوانید حجم بیشتری از آسمان را بالای سر خود یکجا ببینید، بهتر است. آماده باشید، روی زمین دراز بکشید و صبر کنید. براون می گوید: “با کمی حوصله و البته شانس، در شدیدترین بارش می توانید در هر دقیقه یک یا دو شهاب ببینید و به عنوان جایزه، چون چشم‌هایتان به تاریکی آسمان عادت کرده در پس‌زمینه ستارگان فصلی را هم می‌توانید مشاهده کنید.”

براون می‌گوید: “چهارم ماه مه، اوج بارش “اتا دلوی” است که یکی از دو بارش قابل ملاحظه‌ای است که ستاره دنباله‌دار مشهور هالی به وجود می‌آورد.”

بارش شهابی قابل توجه بعدی “برساوشی” (۱۱ اوت، ۲۰ مرداد) است اما برای بهترین بارش شهابی سال ۲۰۲۱ باید تا آخر سال صبر کنید.

به گفته براون، بارش شهابی جوزایی (۱۳ دسامبر، ۲۲ آذر) “از برخورد با خرده اجرامی به وجود می‌آید که یک سیارک و نه یک ستاره‌دنباله‌دار بر جای گذاشته است و به همین دلیل هم نور شدیدی دارند چون عناصر در برخورد با اتمسفر همان طوری می‌سوزند که مواد در آتش‌بازی.”

اگر می‌خواهید از حالا برای ۲۰۲۲ هم آماده باشید، بارش شهابی ربعی را در تقویم یادداشت کنید که قرار است چند روز بعد از تحویل سال نوی میلادی اتفاق بیفتد.

۷- خسوف کامل

بیست و پنجم مه (چهارم خرداد) ماه زیر سایه زمین پنهان خواهد شد. به عبارت دیگر، سایه زمین روی ماه می‌افتد.

افرادی که از حاشیه اقیانوس آرام این پدیده را مشاهده می‌کنند (مناطق جغرافیایی که اقیانوس آرام را در برگرفته‌اند)، بهترین دید را برای رویت این ماه‌گرفتگی کامل دارند.

بهترین نقطه هاوایی خواهد بود چون ماه در نیمه‌شب آنها در بالاترین جایگاه قرار دارد، در حالی که مناطقی که شمال‌تر یا جنوب‌تر هستند، فقط می‌توانند بعضی از مراحل خسوف را پیش از غیب شدن ماه در افق ببینند.

۸- کسوف حلقوی

دهم ژوئن (۲۰ خرداد) ماه سایه‌اش را روی زمین می‌اندازد اما این یک خورشیدگرفتگی معمولی نخواهد بود.

این بار، ماه فقط ۴۰۴۳۰۰ کیلومتر با زمین فاصله دارد بنابراین سایه‌اش آنقدر بزرگ نیست که بتواند خورشید را به طور کامل بپوشاند.

پس وقتی ماه از جلوی این ستاره عبور می‌کند، یک “حلقه آتش” قابل رویت باقی می‌ماند.

یادتان باشد که هرگز نباید مستقیم به خورشید نگاه کنید و باید عینک‌های مناسب کسوف برای محافظت از چشم‌هایتان داشته باشید. این پدیده را می توانید در کانادا، شمال غربی گرینلند، شمال شرقی سیبری… و احتمالا از همه‌جای دیگر، البته از روی اینترنت ببینید.

۹- مقابله سیاره‌ای

چون سیارات در منظومه شمسی همگی به دور خورشید می‌گردند، گاهی پیش می‌آید که زمین بین خورشید و یک سیاره دیگر قرار می‌گیرد: ستاره‌شناسان به این پدیده “مقابله” می‌گویند.

دارا پاتل، اخترشناس رصدخانه سلطنتی گرینویچ می‌گوید: “سیاره‌های نزدیک به زمین را می‌شود با چشم غیرمسلح هم دید اما “مقابله” بهترین فرصت رصد آنها را به ما می‌دهد. زحل و مشتری، هر دو دوم و بیستم اوت (۱۱ و ۲۹ مرداد) به موقعیت مقابله می‌رسند. همزمان در نزدیک‌ترین فاصله با ما خواهند بود.”

اگر تلسکوپ دارید (اگر دوربین هم دارید بد نیست امتحان کنید) این بهترین موقعیت است که حدود ساعت یک بامداد به سمت خط استوا نگاه کنید تا همان‌طور که پاتل می‌گوید، “شاهد نوارهای مشتری و حلقه‌های زحل در درخشنده‌ترین حالت ممکن باشید”.

۱۰- پرتاب تلسکوپ فضایی جیمز وب

اگر یک رویداد باشد که ستاره‌شناسان دل توی دلشان نیست که اتفاق بیفتد، آن رویداد پرتاب تلسکوپ جیمز وب به فضاست – به اختصار JWST – که قرار است ۳۱ اکتبر (۹ آبان) اتفاق بیفتد.

اد بلومر، اخترشناس رصدخانه سلطنتی گرینویچ می گوید که تلسکوپ بعد از یک سفر یک‌ماهه و رسیدن به مدار زمین “و فرایند پیچیده‌ باز شدن – تلسکوپ در اندازه واقعی بسیار بزرگ است و روی موشک جا نمی‌شود به همین دلیل مثل یک اثر اوریگامی شسته‌رفته، روی هم تا شده است – قرار است طلیعه‌ای در ستاره‌شناسی مادون قرمز باشد.”

بلومر اضافه می‌کند که این اتفاق هیجان‌انگیزی است چون به دانشمندان اجازه می دهد تا “روی ستاره‌ها و کهکشان‌های اولیه، فرایند تشکیل سیاره‌ها، تکامل کهکشان‌ها و بسیاری چیزهای دیگر تحقیق کنند.”

نمی‌شود گفت این تلکسوپ جایگزینی برای تلسکوپ چند دهه قدیمی هابل است اما بلومر می‌گوید: “این تلسکوپ نماد عصری جدید در مهندسی است و تا سال‌های سال ستاره‌شناسان سراسر جهان از آن کار خواهند کشید.”

بلومر می‌گوید امیدوار است که جیمز وب تصاویر جدیدی را که مشتاقانه در انتظارشان هستیم، در اختیارمان بگذارد؛ تصاویری “به خوبی هر چه تا الان توانسته‌ایم با رصد مادون قرمز تهیه کنیم. از این به بعد مسلماً اوضاع بهتر می‌شود.”